Μαμάτσιος : Ένα ρολόϊ με Ονοματεπώνυμο

Η ιστορία του καμπαναριού του Αγίου Νικολάου στην Κοζάνη

Στις 12 τα μεσάνυχτα της 31^ης Δεκεμβρίου 1939 η Κοζάνη υποδέχεται το νέο έτος ακούγοντας το πρώτο «νταγκ» του Μαμάτσιου, του μεγάλου ρολογιού τεσσάρων όψεων που τοποθετήθηκε στον έβδομο όροφο του καμπαναριού του Αγίου Νικολάου στην κεντρική πλατεία της πόλης. 

Το νέο υπερσύγχρονο για την εποχή εκείνη ρολόι ήταν μία γενναιόδωρη προσφορά προς το δήμο και το λαό της Κοζάνης του Κωνσταντίνου Μαμάτσιου, άξιου τέκνου και μεγάλου ευεργέτη της πόλης, που μετά τη μετανάστευση του στις Η.Π.Α. εξελίχτηκε σε δαιμόνιο έμπορο, συχνού ευεργέτη της γενέθλιας πόλης του, μεγάλου δωρητή λίγα χρόνια αργότερα (1959) και του Μαμάτσειου Νομαρχιακού Νοσοκομείου Κοζάνης, που φέρει από τότε τιμητικά το όνομά του. Χαριτολογώντας οι Κοζανίτες ονομάζουν το ρολόι τους Μαμάτσιο, το όνομα δηλαδή του δωρητή του και περιμένουν με αγωνία, αλλά και αγαλλίαση κάθε νέο χτύπημά του.

Ο ΙΕΡΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

Ο Ιερός Μητροπολιτικός Ναός του Αγίου Νικολάου χτίστηκε το 1664, πριν ακόμα μεταφερθεί η έδρα της Επισκοπής από τα Σέρβια στην Κοζάνη, με πρωτοβουλία του Κοζανίτη άρχοντα Χαρίση Τράντα. 

Ο Τράντας επιστρέφοντας από τη Ρωσία, όπου επί χρόνια ζούσε δίπλα σε κάποιον ευκατάστατο θείο του -αξιωματικό του ρωσικού στρατού, ο οποίος τον έχρισε μετά το θάνατό του γενικό κληρονόμο του- πάσχισε πολύ για τον καλλωπισμό της πόλης. Κατασκεύασε βρύσες σε διάφορα σημεία του οικισμού, φύτεψε αιωνόβια πλατάνια κι έφτιαξε σκεπαστή αγορά και κατάφερε να αποσπάσει από την Υψηλή Πύλη το φιρμάνι (= σουλτανικό διάταγμα) της άδειας ανέγερσης της νέας εκκλησίας. Είχε προηγηθεί, πάλι με δικές του ενέργειες, η ανακήρυξη της Κοζάνης σε μαλικιανέ, πέρασε δηλαδή στη δικαιοδοσία της μητέρας του Σουλτάνου και στο πλαίσιο αυτών των προνομίων της παραχωρήθηκε από την Υψηλή Πύλη και η άδεια οικοδόμησης του νέου ιερού ναού. 
Η επιλογή του Αγίου Νικολάου ως προστάτη της νέας εκκλησίας ήταν πάλι προσωπική επιλογή του Τράντα. Ο Άγιος Νικόλαος, θαλασσινός άγιος για τους Έλληνες και την ορθόδοξη παράδοση, είναι ιδιαίτερα αγαπητός στους ορθοδόξους της Ρωσίας. Ακολουθώντας πιθανώς αυτή την παράδοση και μεταφέροντας στην πατρίδα κάποιες από τις εκεί συνήθειες, όπως οι ξενιτεμένοι πάντα συνήθιζαν κι ακόμα συνηθίζουν, ο Τράντας τον επέλεξε και σαν προστάτη άγιο της νέας εκκλησίας κι ας μην είχε εδώ θαλασσινούς να προστατέψει!

Οι περιστάσεις επέβαλλαν οι εκκλησίες να μη τραβούν την προσοχή του κατακτητή, όσα προνόμια κι αν είχαν οι πόλεις και γι’ αυτό το λόγο ο Άγιος Νικόλαος χτίστηκε χαμηλός και στην αρχή τουλάχιστον χωρίς κωδωνοστάσιο.

ΤΟ ΚΑΜΠΑΝΑΡΙΟ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ

Άδεια ανέγερσης κωδωνοστασίου δόθηκε το 1728 επί Σουλτάνου Αχμέτ Γ΄ για ν’ αποκτήσει η εκκλησία «σήμαντρα σιδερένια και ξύλινα». Προγενέστερα, το 1721 με την εκ θεμελίων νέα ανέγερση της εκκλησίας είχαν τοποθετηθεί σ’ αυτή μεγάλες καμπάνες, αλλά ο ήχος τους ενοχλούσε τους μουσουλμάνους κατοίκους των τριγύρω από την πόλη τουρκικών χωριών, οι οποίοι ζήτησαν και πέτυχαν την απαγόρευση της κωδωνοκρουσίας. 

Ένα σουλτάνικο φιρμάνι του 1729, που σώζεται στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, απαγορεύει στους Κοζανίτες να χρησιμοποιούν καμπάνες, αλλά επιτρέπει τα σήμαντρα. Ωστόσο για πολύ λίγο χρησιμοποιήθηκαν μόνο τα σήμαντρα. Η απαγόρευση σύντομα ξεχάστηκε και οι Κοζανίτες ξαναχτύπησαν τις δύο βροντερές καμπάνες όταν, το 1730, ιστορήθηκε η εκκλησία. Από τότε δεν φαίνεται να σταμάτησαν να χτυπούν οι καμπάνες στην Κοζάνη, τοποθετημένες αρχικά σε ένα μικρό κωδωνοστάσιο δίπλα στην εκκλησία. Την εποχή που δεν επιτρεπόταν η κωδωνοκρουσία και καθώς ο ήχος των σημάντρων δεν έφτανε αρκετά μακριά, οι πιστοί καλούνταν στις θείες λειτουργίες από το νεωκόρο ή ειδικό κράχτη.

Το 1855 οι Κοζανίτες αποφασίζουν να χτίσουν ένα ψηλό και επιβλητικό καμπαναριό, τετράγωνο, εμβαδού 42 m², ψηλότερο τότε και μέχρι πρόσφατα από κάθε άλλο κτίριο στην πόλη, με προσανατολισμό τέτοιο ώστε κάθε μία από τις τέσσερις πλευρές του ν’ αντιστοιχεί σ’ ένα από τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα με 6 ορόφους και 26 μέτρα ύψος, για την εποχή του πύργος σωστός, από τον κάλφα (= πρωτομάστορα) Ανδρέα από τηΣέλιτσα (= τη σημερινή Εράτυρα του Βοΐου), όπως μαρτυρεί και η επιγραφή στον ανατολικό τοίχο του ισογείου, επάνω και δεξιά. Το καμπαναριό, που είναι από τότε και μέχρι σήμερα εμφανές σημείο και σήμα κατατεθέν της Κοζάνης και δεν κατάφεραν να λαβώσουν και να ταράξουν ούτε ο πόλεμος του 1940, ούτε ο βομβαρδισμός της πόλης από τα γερμανικά στούκας τον Απρίλη του 1941, που ισοπέδωσε ολοκληρωτικά το δεύτερο όροφο του Δημαρχείου δίπλα, ούτε ο μεγάλος σεισμός των 6,6R το Μάιο του 1995.

Το πρώτο μέρος του κωδωνοστασίου χτίστηκε, όπως βεβαιώνουν και οι εγγράμματες αναφορές στις τέσσερις όψεις του, το 1855 με συνολικό κόστος 62.152 γρόσια και 37 παράδες, χρήματα που αρχικά είχαν συγκεντρωθεί για την ανέγερση σχολείου, γυμνασίου και η παροχή τους στην κατασκευή του καμπαναριού ξεσήκωσε πολλές διαμαρτυρίες. Στην κορυφή του τρούλου, αντί σταυρού, που απαγορευόταν (αν και οι Κοζανίτες στην αρχή προσπάθησαν και για λίγο καιρό πέτυχαν να παραβλέψουν την απαγόρευση1) τοποθέτησαν ένα μεταλλικό περιστέρι με ανοιχτές φτερούγες, που από μακριά έδινε την εντύπωση σταυρού.

Το 1904 οι Κοζανίτες καταφέρνουν, με τη βοήθεια συνεισφορών συμπατριωτών τους της Θεσσαλονίκης -στη μακεδονική πρωτεύουσα έδρευε πάντα, ακόμη και πριν την απελευθέρωση και μέχρι σήμερα, μία πολυπληθής και ιδιαίτερα δραστήρια κοινότητα Κοζανιτών- να αποκτήσουν μία τεράστια καμπάνα, βάρους πολλών οκάδων, την οποία βιαζόταν να τοποθετήσουν στο κωδωνοστάσιο για να ακούγεται ο ήχος της από μακριά. 
Έστειλαν τότε επιστολή προς τον Μητροπολίτη Κωνστάντιο, ο οποίος, σα μέλος της Ιεράς Συνόδου, βρισκόταν την εποχή εκείνη στην Κωνσταντινούπολη και τον πληροφορούσαν για τη βιασύνη τους να τοποθετήσουν στο καμπαναριό τη νέα μεγάλη καμπάνα. Ο Κωνστάντιος τους προέτρεψε να μη βιαστούν και να περιμένουν μέχρι να γυρίσει και ο ίδιος στην Κοζάνη το Μάρτιο του 1905 για να είναι παρών στην πρώτη κρούση της και ν’ αποφευχθούν πιθανόν δυσάρεστα επεισόδια από πλευράς των Τούρκων της περιοχής.

Το πρώτο ρολόι του κωδωνοστασίου, μίας μόνο όψεως, ήταν δωρεά του Ηλία Κουτσιμάνη και τοποθετήθηκε στην ανατολική πλευρά κάποια στιγμή πριν το 1867(χρονιά θανάτου του δωρητή του). Το 1939 προστέθηκε ο έβδομος όροφος, όπου και τοποθετήθηκε το νέο ρολόι τεσσάρων όψεων, δωρεά του Κωνσταντίνου Μαμάτσιου, άξιου τέκνου και μεγάλου ευεργέτη της πόλης. Τον Απρίλιο του 1941μετά την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα (6 Απριλίου 1941) και τον βομβαρδισμό λίγες μέρες αργότερα  της Κοζάνης (10 Απριλίου 1941), ο πρώτος όροφος του Δημαρχείου δίπλα καταστράφηκε ολοκληρωτικά. Από τα θραύσματα η ανατολική και η νότια πλευρά των τριών πάνω ορόφων του κωδωνοστασίου υπέστη επιπόλαια, ανεξίτηλα ωστόσο, τραύματα, το ίδιο όμως παρέμεινε ακλόνητο.

Όπως η παράδοση διασώζει, ο λόγος που ο αείμνηστος Κωνσταντίνος Μαμάτσιος θέλησε να κατασκευάσει το ρολόι στο καμπαναριό, προέκυψε από μία προσωπική του εμπειρία. Την εποχή που πήγαινε σχολείο, δεν υπήρχαν ρολόγια και το πρωινό ξύπνημα ήταν ιδιαίτερα δύσκολο και γι’ αυτόν και για όλους τους συμμαθητές του. 
Έτσι καθημερινά πολλά παιδιά αργούσαν να πάνε στο μάθημα. 
Λίγα χρόνια αργότερα, μόλις κατάφερε να ορθοποδήσει οικονομικά, ο Κωνσταντίνος Μαμάτσιος φρόντισε να κατασκευαστεί στην πλατεία της πόλης, το ρολόι ώστε να διευκολύνει με αυτόν τον τρόπο, όλο τον κόσμο, κυρίως τους μαθητές και να μην αργούν στα μαθήματά τους. 

Στη δεκαετία του 1940 οι Κοζανίτες στις 12 το μεσημέρι διέκοπταν τις δουλειές τους χειμώνα καλοκαίρι ακούγοντας τους 12 χτύπους του ρολογιού του Αγίου Νικολάου και με αυτό τον τρόπο ειδοποιούνταν όλοι. Συζητώντας με τους φίλους τους έλεγαν «πάμε, χτύπησε το νταγκ» και αν δεν ήξεραν την ώρα ρωτούσαν ο ένας τον άλλο «χτύπησε το νταγκ»;

Αισθήματα ευγνωμοσύνης και οι κρυφοί παιδικοί πόθοι προς τον Άγιο Νικόλαο που τον βοήθησε να προκόψει οδήγησαν τον Κωνσταντίνο Μαμάτσιο στη δωρεά του μεγάλου ρολογιού του Αγίου Νικολάου. 

Η επιστολή του συγκινεί: 

Bristol Conn 12/1939

"...και τώρα έρχομαι να σας πω και μερικά από τα μικρά μου χρόνια. Όταν ήμουν μικρό παιδάκι πολύ φτωχό και ορφανό από μητέρα και πατέρα, αλλά δόξα το Θεό τον Παντοδύναμο δεν αφήνει να χαθείς όταν ελπίζεις. Μετά το θάνατο της μητέρας μου πολλάκις τα βράδια πήγαινα στην κάτω πόρτα του Αγίου Νικολάου και με δάκρυα προσευχόμουν…. εκεί έβρισκα την ανακούφιση… προσευχόμουν κι έκλαιγα πικρά... πιο πολύ όταν έλεγα για τη μητέρα μου …όταν ενθυμούμαν το πώς είχε πεθάνει δίχως να δύναμαι να την προσφέρω κάτι …το ελάχιστον εις την ασθένειαν της διότι δεν είχαμε τίποτα… ούτε αρρωστικό… 
Ούτε γιατρούς ούτε φάρμακα… αν και ήμουν μικρός την ενθυμούμαι καλά τρεις άρρωστη δίχως καμιά βοήθεια… συλλογίζομαν και έκλαιγα με πόνο της καρδιάς μου, δια την απώλεια της μητέρας μου, πολλάκις εις την κάτω πόρτα του Αγίου Νικολάου, όπου δε με έβλεπε κανείς να προσευχόμουν με πολλές μετάνοιες παρακαλούσα τον Παντοδύναμον Θεόν και την Παναγία και τον Άγιο Νικόλαο όπως με ελεήσουν και με βοηθήσουν, με οδηγήσουν στο καλό, ζητούσα όπως με στείλουν σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου… όπου εσύ γνωρίζεις Παναγία μου και οδήγησέ με στην πρόοδο και στον καλό δρόμο… 
Και πάντοτε έλεγα όταν τελείωνα την προσευχή μου. Θα σου στείλω κάτι τι λαμπρόν δια το καμπαναριό σου… ύστερα από 35 χρόνια ακατάπαυστης δουλειάς όλα πήγαν δεξιά και ιδίως η υγεία μου και τώρα έρχομαι όπως πληρώσω την προσφορά μου με ένα ωρολόγι… 
Με 4 πρόσωπα δια να φαίνεται από τις τέσσερις πλευρές και αν είναι δυνατόν να γίνει ενάμισι μέτρο…"

Σήμερα το καμπαναριό του Αγίου Νικολάου με το ρολόι δωρεά του Κωνσταντίνου Μαμάτσιου στέκει επιβλητικό στην καρδιά του ιστορικού κέντρου της Κοζάνης, σήμα κατατεθέν της πόλης, σημείο αναφοράς και συνάντησης κατοίκων και ξένων και κοσμεί κάθε τι που αναφέρεται στην ιστορία και στην πορεία της Κοζάνης στο χώρο και στο χρόνο. Ο Άγιος Νικόλαος αναγνωρίσθηκε ως πολιούχος της πόλης της Κοζάνης με το Βασιλικό Διάταγμα της 9^ης Απριλίου 1953 και φέρει όλα αυτά τα χρόνια της συνύπαρξής μας τον τίτλο του στοργικού και πάντα προστάτη παππού της Κοζάνης.

Κοζάνη, Ιανουάριος 2013

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.             Βασίλη Αποστόλου. Προτομές – ανδριάντες – μνημεία Κοζάνης.

Εκδ: Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης Κοζάνης. Κοζάνη : 2006.

2.             Ιωάννη Γιαντσούλη. Ο Πύργος-Κωδωνοστάσιον της Κοζάνης «Έμβλημα ελευθεριάς» και η ιστορία του. ΕΛΙΜΕΙΑΚΑ, Ιούνιος 1988, αρ.τ: 20, σελ. 56-77. Θεσσαλονίκη : 1988.

3.             Ιωάννου Δ. Δημόπουλου. Τα παρά τον Αλιάκμονα εκκλησιαστικά.

Εκδ: Ιερά Μητρόπολις. Κοζάνη : 1994.

4.             Στράτου Δ. Ηλιαδέλη. Μακεδόνες απόδημοι στη Μεσευρώπη (1650-1950) – Η συμβολή τους στην οικονομία και στον πολιτισμό.

Εκδ: Υπουργείου Μακεδονίας-Θράκης. Θεσσαλονίκη : 2005.

5.             Του ιδίου. Νεότερα στοιχεία για το Ναό και το κωδωνοστάσιο του Αγίου Νικολάου Κοζάνης. ΕΛΙΜΕΙΑΚΑ, Δεκέμβριος 1997, αρ.τ: 38-39, σελ: 32-53. Θεσσαλονίκη : 1997.

6.             Β.Π. Καραγιάννη. Χρονολόγιο Κοζάνης (1392-1993). ΔΥΤΙΚΟΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, έτος Ζ΄, σελ: 98-112. Κοζάνη : 1996.

7.             Μάκη Καραγιάννη. Το κωδωνοστάσιο του Αγίου Νικολάου. ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ, Μάιος 1993, αρ.τ: 64, σελ: 3. Κοζάνη : 1993.

8.             Παναγ. Ν. Λιούφη δ.φ. Ιστορία της Κοζάνης.

Εκδ: ΙΩΑΝ. ΒΑΡΤΣΟΥ. Αθήνα : 1924.

9.             Μαλλιάρης-Παιδεία. Εγκυκλοπαίδεια.

Εκδ: Μαλλιάρης-Παιδεία / Πήγασος Εκδοτική Α.Ε. Θεσσαλονίκη : 2005.

10.         Μιχάλη Παπακωνσταντίνου. Μια βορειοελληνική πόλη στην Τουρκοκρατία-Ιστορία της Κοζάνης (1400-1912).

Εκδ: ΕΣΤΊΑ. Αθήνα : 1992.

11.         ΠΑΠΥΡΟΣ - ΛΑΡΟΥΣ - ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ. Εγκυκλοπαίδεια.

Εκδ: Πάπυρος. Αθήνα : 2005. 

12.         Γιώργου Χαρισίου Παφίλη. Το χτύπημα της καμπάνας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. ΠΡΩΙΝΟΣ ΛΟΓΟΣ, 23 Δεκεμβρίου 2005, σελ: 8-9. Κοζάνη : 2005.

---

1 Οι Κοζανίτες, όταν έχτισαν το καμπαναριό, παρέβλεψαν την παραπάνω απαγόρευση και τοποθέτησαν στην κορυφή του κανονικά σταυρό, γεγονός που όταν αντιλήφθηκε το μουσουλμανικό στοιχείο της περιοχής, δεν μπορούσε φυσικά να ανεχτεί. Διαμαρτυρήθηκε έντονα και απαίτησε να κατέβει αμέσως ο σταυρός. Έτσι, ύστερα από πιέσεις και διαμαρτυρίες του Αγά του Μπουτζακίων προς την τουρκική διοίκηση, οι Τούρκοι κατάφεραν να κατεβάσουν το σταυρό από τον τρούλο του κωδωνοστασίου, με την προϋπόθεση όμως, που οι Κοζανίτες τους έθεσαν, να χτυπούν ελεύθερα οι καμπάνες. (Γιώργου Χαρισίου Παφίλη. Το χτύπημα της καμπάνας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. ΠΡΩΙΝΟΣ ΛΟΓΟΣ, 23 Δεκεμβρίου 2005, σελ: 8-9).

της Κατερίνας Μάτσου