Σιάτιστα : Μια παραδοσιακή πολιτεία

Η Σιάτιστα είναι μια εξέχουσα πόλη με διαχρονική παρουσία. Είναι η φωτοδότρα πόλη της Δυτικής Μακεδονίας και προμαχώνας του Ελληνισμού.

Ξέρει να υποδέχεται, να φιλοξενεί και βέβαια να δημιουργεί και να θυμίζει.
Είναι έδρα του Δήμου Βοΐου, είναι έδρα Μητροπόλεως και έχει μια παράξενη γραφικότητα.
Η Σιάτιστα διαιρείται λόγω της μορφολογικής σύστασής της, σε δυο συνοικίες τη χώρα και τη Γεράνεια, τις οποίες η οικιστική ανάπτυξη έχει σχεδόν ενώσει. Στην κάθε συνοικία δεσπόζει και ένα καμπαναριό.
Αμφιθεατρικά χτισμένη σε υψόμετρο 950 μέτρα στο βουνό Βέλια, που αποτελεί προέκταση της οροσειράς του Σινιάτσικου ή Άσκιου Όρους. Είναι ένας ιστορικός και ένδοξος βράχος, που η μοίρα τον έταξε να γίνει ακατάλυτο σύμβολο της λευτεριάς.
Απέχει 28 χιλιόμετρα από την Κοζάνη, 4 χιλιόμετρα από τον κόμπο της Εγνατίας οδού και αποτελεί τον ιδανικότερο σταθμό για τον επισκέπτη, που κατευθύνεται στα Γρεβενά, στα Γιάννενα και στην Καστοριά.
Η Σιάτιστα χτίστηκε στις αρχές του 15ου αιώνα από τους κατοίκους των γύρω περιοχών (Τσερβένα, Πέτροβο, Πέλκα, Τραπεζίτσα, Τσιαρούσινο κ.λ.π.), που έψαχναν ασφαλές καταφύγιο από τους τούρκικους διωγμούς. Αργότερα ο τόπος δέχτηκε κατοίκους από τη Μοσχόπολη, το Σούλι, τη Θεσσαλία, το Μοριά και άλλες περιοχές. Από το 1600 με την ανάπτυξη της γουνοποιίας, της βαφικής τέχνης, της υφαντικής και της αμπελοκαλλιέργειας, μεταβλήθηκε από γεωργικό σε σημαντικό βιοτεχνικό κέντρο. Φτάνει στη μεγάλη της ακμή το 18ο και 19ο αιώνα και αποβαίνει το εμπορικό κέντρο της Μακεδονίας και της Ηπείρου, αναπτύσσοντας εκτεταμένες εμπορικές συναλλαγές με τη Βενετία, τη Ρωσία, τη Βουδαπέστη και τη Βιέννη. Αποτέλεσμα της οικονομικής ακμής ήταν η κοινωνική και πνευματική ανάπτυξη της Σιάτιστας.
Διακόσιοι περίπου εμπορικοί οίκοι δημιουργούνται στη Δυτική Ευρώπη από Σιατιστινούς, οι οποίοι εμπορεύονταν τα πολύτιμα γουναρικά που έφτιαχνε ο τόπος σε όλη την Οθωμανική και την Αυστροουγγαρέζικη επικράτεια.

Σημαντική είναι η συμβολή της Σιάτιστας στους αγώνες εναντίον όλων των κατακτητών. Στους παλιούς χρόνους, αλλά και στους νεότερους, δεν υστέρησε σε προσφορές και ανέδειξε γενναίους αγωνιστές.
Η Σιάτιστα όμως γίνεται και πνευματικό κέντρο, με την ίδρυση ανωτέρου σχολείου, απ’ όπου ξεπήδησαν πολλοί διαπρεπείς επιστήμονες και γενικότερα άνθρωποι των γραμμάτων.
Η πόλη ανέδειξε πολλούς και μεγάλους ευεργέτες, οι οποίοι έχτισαν σχολεία, εκκλησίες, άφησαν κληροδοτήματα προσφέροντας ολόκληρες περιουσίες για την εξυπηρέτηση των συμπατριωτών τους και του κοινωνικού συνόλου. Η Σιάτιστα έχει να παρουσιάσει, μπορούμε να πούμε, μια πρωτοτυπία στο θέμα της ευεργεσίας: Οι ευεργέτες και δωρητές της στάθηκαν με ιδιαίτερη ευαισθησία προς τη γενέτειρά τους και την κόσμησαν με ιδρύματα και οικοδομήματα, για τα οποία μπορεί να σεμνύνεται περισσότερο ίσως και από κάθε άλλη πόλη.
Φωτεινά δείγματα της παλιάς ακμής και ευδαιμονίας της Σιάτιστας αποτελούν σήμερα τα επιβλητικά και πολυύμνητα αρχοντικά της, που είναι τα καλύτερα των Βαλκανίων και αποτελούν πράγματι την πολιτιστική μας κληρονομιά και ταυτότητα. Χτίστηκαν το 18ο και 19ο αιώνα και μαρτυρούν το υψηλό βιοτικό και πολιτιστικό επίπεδο των κατοίκων της. Είναι μνημεία ανεκτίμητης αξίας, με ανυπολόγιστους εθνικούς, πολιτιστικούς και ιστορικούς θησαυρούς. Τα αρχοντικά προσδίδουν στην πόλη μας μια μοναδική αίσθηση. Οι πολύχρωμοι υαλωτοί φεγγίτες των αρχοντικών της Σιάτιστας δημιουργούν μια ατμόσφαιρα υψηλής αισθητικής. Την αρχοντιά της Σιάτιστας μαρτυρούν τα παλιά της αρχοντικά σπίτια και η πλούσια εσωτερική διακόσμηση (σκαλιστά ταβάνια, πολύχρωμα τζάκια, τοιχογραφίες από την Ελληνική μυθολογία, ζώα φανταστικά δικέφαλοι αετοί κ.λ.π.) δείχνει την καλαισθησία των Σιατιστινών.
Η Σιάτιστα έχει 26 μεταβυζαντινές και νεότερες εκκλησίες. Από αυτές ξεχωρίζουν η Αγία Παρασκευή που χτίστηκε το έτος 1677 και ο Προφήτης Ηλίας, που χτίστηκε το έτος 1701, και χαρακτηρίστηκαν από το Υπουργείο Πολιτισμού ως διατηρητέα μνημεία. Στο γυναικωνίτη των παραπάνω εκκλησιών απεικονίζονται οι αρχαίοι φιλόσοφοι (Σόλων, Πλούταρχος, Αριστοτέλης, Πλάτων, Θουκυδίδης, Σίβυλλα), φαινόμενο πολύ σπάνιο, που δείχνει την άνθηση της Ελληνικής Παιδείας στη Σιάτιστα στο τέλος του 17ου και όλου του 18ου αιώνα.
Η Σιάτιστα καλεί τον επισκέπτη να γνωρίσει ακόμα τη Μανούσειο Δημόσια Κεντρική – Ιστορική Βιβλιοθήκη της με τις σπάνιες εκδόσεις και χειρόγραφα. Την παλαιοντολογική συλλογή ευρημάτων από μαμούθ, ρινόκερου, βοοειδών και ελαφιών. Επίσης το Βοτανικό Μουσείο του Ορειβατικού Συλλόγου Σιάτιστας «Ο ΜΠΟΥΡΙΝΟΣ» με ενδημικά λουλούδια του βουνού Μπούρινος, πεταλούδες και ερπετά της κοιλάδας του μεσιού νερού. Εντύπωση ακόμα προκαλεί το Εκκλησιαστικό Μουσείο της Ιεράς Μητροπόλεως Σισανίου και Σιατίστης με εικόνες του 16ου , 17ου, 18ου και 19ου αιώνα, καθώς και βιβλία που έχουν τυπωθεί στη Βενετία και Κων/πολη σε γνωστά τυπογραφεία του 17ου και 18ου αιώνα.
Το Λαογραφικό Μουσείο στο αρχοντικό Δόλγκηρα του Μορφωτικού και Πολιτιστικού Συλλόγου Σιάτιστας «Μαρκίδες Πούλιου» και την επισκέψιμη παραδοσιακή κατοικία ιδιοκτησίας του Χρήστου Τσιότσιου και της συζύγου του Τατιάνας Ντέρου, με πλούσιο λαογραφικό υλικό της Σιάτιστας.
Ο επισκέπτης ακόμα βρίσκει τα διάσπαρτα στην πόλη καταστήματα γούνινων και δερμάτινων ενδυμάτων σε ενδιαφέρουσες τιμές και εγγυημένη ποιότητα και ανακαλύπτει τα παραδοσιακά υπόγεια (κατώγια) με τα περίφημα κρασιά της, ιδίως τα μοναδικά στον κόσμο «Ηλιαστά».
Ονομασίες είναι οι παραδοσιακές γιορτές με τα γραφικά ήθη και έθιμα της Σιάτιστας, τα οποία παραμένουν αμετάβλητα και συνεχίζονται ως σήμερα με την ίδια χαρούμενη διάθεση, πατροπαράδοτη ευγένεια και αρχοντιά.
Έτσι στις 23 Δεκεμβρίου το βράδυ ανάβονται μεγάλες φωτιές οι κλαδαριές, σε κάθε γειτονιά και οι τοπικές αρχές και όλες ο κόσμος χορεύει γύρω απ’ αυτές με συνοδεία τοπικών οργάνων.
Τα Θεοφάνεια στις 6 Ιανουαρίου, γίνεται το μεγάλο ξεφάντωμα και ο χορός των καρναβαλιών, «τα Μπουμπουσιάρια» και χορεύεται ο Σιατιστινός «Αϊβασιλιάτικος» χορός, ο οποίος είναι σκόρπιος και πηδηχτός. Είναι χορός που εντείνει περισσότερο τη χαρούμενη ατμόσφαιρα των ημερών και το τρελό κέφι που φέρνει το υπέροχο Σιατιστινό κρασί.
Το Δεκαπενταύγουστο οι Σιατιστινοί δίνουν εξαιρετική σημασία στο γραφικό έθιμο των καβαλάρηδων, με κέντρο το μοναστήρι της Παναγίας Μικροκάστρου που απέχει 12 χιλιόμετρα από την πόλη. Οι καβαλάρηδες της Σιάτιστας αποτελούν ένα σταθμό στην πολιτιστική ιστορία της, ένα γεγονός που μόνο εδώ συμβαίνει και η διατήρησή του οφείλεται στα αγνά αισθήματα του κάθε Σιατιστινού, που συνέβαλε αποφασιστικά εδώ και πολλά χρόνια στη διαφύλαξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και ταυτότητας.
Η Σιάτιστα δεν έχει μόνο τα πανηγύρια και τα συχνά λαϊκά ξεφαντώματα, όπου αναβιώνουν τα παλιά έθιμα.
Έχει τους περιπάτους και τις εκδρομές έξω από την πόλη. Έχει τα όμορφα εξωκλήσια, το μοναστήρι της Παναγίας Μικροκάστρου και τη μαγευτική φύση του Μπούρινου, όπου σας περιμένει ένα παραδοσιακό καταφύγιο χτισμένο μέσα στα πεύκα και τα έλατα, σε υψόμετρο 1.300 μέτρα.
Η Σιάτιστα είναι μια πόλη παλιά και νέα. Ένα στολίδι της ανθρώπινης δραστηριότητας στην αγκαλιά της φύσης.

Γεώργιος Μ. Μπόντας
Τέως Δ/ντής της Μανουσείου Δημόσιας Βιβλιοθήκης Σιάτιστας – Λαογράφος